OTANTİK SANAT

''Evrenin Aynaları: Orta Çağ İslam Coğrafyasında Usturlapların Tarihi ve Kullanımı''

Usturlaplar, insanlık tarihinin en etkileyici ve işlevsel astronomi araçlarından biridir. Orta Çağ'da, İslam dünyasında büyük bir önem kazanmış ve "Evrenin Aynaları" olarak anılmışlardır.

Bu aletler, yalnızca gök cisimlerini gözlemlemekle kalmamış, aynı zamanda zamanın hesaplanmasında, matematiksel problemlerin çözümünde ve günlük yaşamın pek çok farklı alanında kullanılmıştır.

Özellikle 1130-31 yıllarında Irak Selçukluları hükümdarı Ebu’l-Kāsım Maḥmūd b. Muḥammed b. Melikşāh için Bedr b. ʿAbdullāh tarafından yapılan usturlap, dönemin bilim ve teknoloji seviyesini gözler önüne seren bir örnek olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu makalede, usturlapların tarihçesi, yapısı, kullanım alanları ve İslam coğrafyasındaki önemi detaylı bir şekilde ele alınacaktır.

Usturlapların Tarihçesi ve Gelişimi

Usturlap, MÖ 2. yüzyılda Yunan matematikçi Hipparkhos tarafından icat edilmiş ve ilk olarak Claudius Ptolemaios tarafından tanımlanmıştır. Ancak, bu araçlar Orta Çağ'da İslam dünyasında önemli bir gelişim sürecine girmiştir. Müslüman astronomlar ve bilim insanları, usturlapların tasarımını ve kullanım alanlarını genişleterek daha hassas ölçümler yapabilen ve daha işlevsel araçlar haline getirmiştir. Bu dönemde usturlapların farklı türleri ortaya çıkmış ve Arapça yazılmış çok sayıda bilimsel eser, usturlapların nasıl kullanılacağını anlatan rehberler sunmuştur.

İslam dünyasında usturlaplar, gökyüzünü gözlemlemek, namaz vakitlerini hesaplamak, kıblenin yönünü belirlemek ve seferlerde yön tayini yapmak gibi birçok amaç için kullanılmıştır. Özellikle, Abbâsî Halifeliği döneminde bilim ve matematik alanındaki gelişmeler, usturlapların gelişimine büyük katkıda bulunmuştur. Astronomi, coğrafya ve matematik alanında eserler veren El-Battani, El-Biruni ve İbn Yunus gibi bilim insanları, usturlapları daha da geliştirmiş ve Batı dünyasına da bu bilgi ve teknikleri aktarmışlardır. Özellikle, Bağdat’ta bulunan Beytü’l-Hikme’de bu cihazlar üzerine önemli çalışmalar yapılmış ve bu çalışmalar sayesinde usturlaplar, Batı'ya taşınarak Avrupa Rönesansı'nın zeminini hazırlayan araçlardan biri olmuştur.

Usturlapların Yapısı ve Çalışma Prensibi

Bir usturlap genellikle iki ana parçadan oluşur: “mater” ve “rete”. Mater, usturlabın ana gövdesini oluşturur ve üzerinde çeşitli ölçekler bulunur. Rete ise yıldızların konumlarını temsil eden döner bir kısımdır ve bu parça, gökyüzündeki yıldızların konumlarını taklit eder. Kullanıcı, rete’yi döndürerek belirli bir zaman diliminde gökyüzünün durumunu simüle edebilir. Usturlap ayrıca, alidat adı verilen ve açısal ölçümleri yapmak için kullanılan bir cetvel içerir. Bu basit fakat etkili mekanizma, çok çeşitli hesaplamaları gerçekleştirmek için kullanılabilir.

Usturlapların işlevselliği, üzerindeki halkaların ve ölçeklerin doğru bir şekilde kullanılmasıyla sağlanır. Kullanıcı, güneşin veya yıldızların konumuna bağlı olarak usturlap üzerinde gerekli ayarlamaları yapar ve istenen hesaplamaları gerçekleştirebilir. Örneğin, gün doğumu ve batımı arasındaki süreyi belirlemek için usturlap üzerinde güneşin konumu ayarlanır ve ölçekler üzerindeki okumalara göre hesaplama yapılır. Benzer şekilde, kıblenin yönünü belirlemek için usturlap, coğrafi konuma göre ayarlanarak kullanılır.

Usturlapların Kullanım Alanları

İslam dünyasında usturlaplar, oldukça geniş bir kullanım alanına sahipti. Aşağıda, bu aletlerin en yaygın kullanım alanlarından bazıları ele alınmıştır:

1. Astronomi ve Gözlemler: Usturlapların en temel kullanım alanı astronomiydi. Gözlemciler, yıldızların ve gezegenlerin gökyüzündeki konumlarını belirlemek ve hareketlerini izlemek için usturlapları kullanmışlardır. Bu bilgiler, takvimlerin oluşturulmasında ve yıldızlarla ilgili çeşitli hesaplamaların yapılmasında büyük önem taşır.

2. Zamanın Hesaplanması: Usturlaplar, gün doğumundan gün batımına kadar geçen süreyi ve belirli bir tarihteki gün ve gecenin uzunluğunu hesaplamada kullanılmıştır. Bu özellik, özellikle namaz vakitlerinin belirlenmesi için önemliydi. Namaz vakitlerinin doğru bir şekilde hesaplanması, Müslümanların günlük ibadetlerini yerine getirmelerinde büyük bir kolaylık sağlamıştır.

3. Kıble Yönünün Belirlenmesi: Kıble, Müslümanlar için ibadet yönünü ifade eder ve Mekke’ye doğru olan yönü gösterir. İslam dünyasında seyahat eden tüccarlar ve gezginler için usturlaplar, kıble yönünü belirlemede vazgeçilmez bir araç olmuştur.

4. Matematiksel Hesaplamalar: Usturlaplar, karmaşık matematiksel hesaplamaların yapılmasında da kullanılmıştır. Trigonometri, geometri ve aritmetik hesaplamaların birçoğu, usturlaplar aracılığıyla pratik bir şekilde gerçekleştirilebilmiştir. Bu durum, bilim insanlarının matematiksel problemleri çözme süreçlerinde büyük bir kolaylık sağlamıştır.

5. Yükseklik ve Derinlik Ölçümleri: Usturlaplar, binaların ve doğal yer işareti sayılabilecek yapıların yüksekliğini veya kuyuların derinliğini ölçmek için kullanılmıştır. Bu özellik, özellikle coğrafi keşiflerde ve mimari çalışmalarda önemli bir rol oynamıştır.

İslam Coğrafyasında Usturlapların Bilimsel Önemi

İslam dünyasında usturlapların kullanımı, bilimsel gelişmelerin önemli bir parçası olmuştur. Özellikle, astronomi ve matematik alanında yapılan çalışmalar, usturlapların geliştirilmesine ve kullanım alanlarının genişletilmesine katkıda bulunmuştur. Bu süreçte, İslam coğrafyasındaki bilim insanları, hem teorik hem de pratik bilgiye dayalı olarak usturlapların daha hassas ve çok yönlü bir şekilde kullanılmasını sağlamışlardır. Bağdat, Şam, Kahire, Endülüs gibi bilim merkezlerinde yapılan çalışmalar, usturlapların Batı dünyasına da tanıtılmasına olanak tanımış ve bu bilgi, Orta Çağ Avrupa’sında da astronomi ve matematik alanlarında önemli ilerlemelere zemin hazırlamıştır.

Sonuç

Usturlaplar, yalnızca bir gözlem aracı olmanın ötesinde, Orta Çağ'da İslam dünyasının bilimsel ve kültürel gelişiminde önemli bir rol oynamışlardır. Bu aletler, gökyüzünün haritasını çıkararak insanların evreni anlama çabalarını desteklemiş, matematiksel ve coğrafi hesaplamaları kolaylaştırmış ve günlük yaşamın pek çok alanında pratik çözümler sunmuştur. Bedr b. ʿAbdullāh’ın Ebu’l-Kāsım Maḥmūd b. Muḥammed b. Melikşāh için yaptığı usturlap gibi örnekler, bu aletlerin sanat ve zanaatkarlık yönünü de gözler önüne sermektedir. Bugün, usturlaplar sadece tarihi birer eser olarak kalmamış, aynı zamanda insanlık tarihinin bilimsel merakının ve evreni anlama çabasının birer sembolü olarak değerlendirilmektedir.